Creatieve spanning: het integrerende principe

Leiderschap in lerende organisaties berust op het principe van de creatieve spanning. Wanneer we duidelijk voor ons zien waar we heen willen - een duidelijke visie hebben- en eerlijk formuleren waar we zijn - onze actuele werkelijkheid - is er een kloof. Deze kloof genereert een natuurlijke spanning.

Creatieve spanning kan in principe op twee manieren worden aangepakt: de actuele realiteit naar het niveau van de visie tillen, of de visie omlaagbrengen tot het niveau van de actuele realiteit. Individuen, groepen en organisaties die leren omgaan met creatieve spanning, kunnen met de energie die daaruit voorkomt de realiteit beter benutten om hun visie te verwezenlijken.

Leiders zijn zich reeds lang bewust van het principe van creatieve spanning. Martin Luther King Jr. heeft eens gezegd: "Zoals Socrates meende dat het noodzakelijk was een spanning in de geest te creëren, zodat individuen zich aan mythen en halve waarheden kunnen ontworstelen ... zo moeten we ... een soort spanning creëren in de maatschappij waarmee we de mensen de duistere diepten van vooroordeel en racisme kunnen ontstijgen.

Zonder visie is er geen creatieve spanning. Creatieve spanning kan niet zonder meer gegenereerd worden uit de actuele werkelijkheid. Allle analyse van de hele wereld leidt nog niet tot een visie. Mensen met vele leidinggevende kwaliteiten blijken soms toch geen echte leiders, omdat zij visie vervangen door analyse. Als de mensen de actuele realiteit begrijpen - zo menen deze leiders - zijn ze vanzelf gemotiveerd om deze te veranderen. De leiders zijn dan teleurgesteld dat mensen zich verzetten tegen de veranderingen - persoonlijk en in de organisatie - die nodig zijn om de werkelijkheid te veranderen. Zij zien niet in dat de benodigde energie voortkomt uit het beeld dat mensen voor ogen hebben, een beeld van wat belangrijker is dan de huidige werkelijkheid.

Creatieve spanning kan ook niet gegenereerd worden uit een visie alleen. Men heeft ook een accuraat beeld van de actuele realiteit nodig. King had niet alleen een droom, hij probeerde ook constant de schandelijke toestand van racisme en vooroordelen te dramatiseren, zodat deze niet langer genegeerd konden worden. Visie zonder inzicht in de actuele realiteit leidt eerder tot cynisme dan tot creativiteit. Het principe van creatieve spanning leert ons dat een accuraat beeld van de actuele realiteit even belangrijk is als een dwingend beeld van een gewenste toekomst.

Leidinggeven via creatieve spanning is niet hetzelfde als probleemoplossing. Bij probleemoplossing komt de energie voor de veranderingen voort uit de wens om een ongewenst aspect van de actuele werkelijkheid uit de weg te helpen. Bij creatieve spanning komt de energie voor de verandering uit de visie, uit hetgeen we willen  creëren, gesteld tegenover de realiteit. Het onderscheid lijkt misschien klein, de gevolgen zijn groot. Veel mensen en organisaties zijn slechts tot veranderingen gemotiveerd wanneer de problemen ernstig genoeg zijn. Men brengt enige verbeteringen aan, maar het veranderingsproces verlies vaart zodra de ergste problemen verholpen zijn. Bij probleemoplossing komt de motivatie van buitenaf, bij creatieve spanning van binnenuit. Het onderscheid vormt een afspiegeling van het verschil tussen adapatief en generatief leren.

Bron: Peter Senge - Het nieuwe werk van de leider: lerende organisaties bouwen, Managementbriefing